Eşeyli üremenin temeli, mayozla üreme hücrelerinin meydana getirilmesine ve döllenmeye dayanır. Genellikle farklı cinsiyete sahip aynı tür iki canlının üreme hücreleri döllendiğinde yeni yavrular meydana gelir. Bu yüzden yavrular, hem ebeveynlerinden hem de birbirinden farklı kalıtsal özelliklere sahiptir. Eşeyli üreme, canlının değişen çevre koşullarına uyum yeteneğini artırır.
Kapalı tohumlu bitkilerin üreme organı çiçektir. Açık tohumlu bitkilerde üreme organı erkek ve dişi kozalaklardır. Üreme organlarında oluşturulan gametler döllendikten sonra oluşan tohumlar çimlenerek yeni bitkileri meydana getirir.

Bazı canlılarda erkek ve dişi gamet, aynı canlı tarafından üretilebilir. Böyle canlılara erselik canlılar (hermafrodit) denir. Erselik canlılar kendilerini dölleyebilir ancak birçok hermafrodit canlı kendini döllemeyi engelleyen adaptasyonlara sahiptir. Örneğin hermafrodit birey yumurta ve spermi farklı zamanlarda üreterek aynı türün başka bir bireyi ile döllenmeye katılabilir. Bu sayede gerçekleşebilecek tür içi çeşitlilik olasılığı artar.

Haploit üreme hücrelerinin kalıtsal içeriğinin birleşmesine döllenme denir. Sperm tarafından döllenmiş yumurtaya zigot denir. Zigot diploit bir hücredir. Zigottan mitoz bölünmeler ve embriyonik gelişim ile yeni birey meydana gelir. Döllenme olayında gametler şansa bağlı olarak bir araya geldiklerinden tür içi genetik çeşitlilik meydana gelir.

Çeşitlilik ise değişen çevresel koşullarda türün neslini devam ettirme olasılığını artırır. Birey sayısının artması ve türün devamlılığının sağlanması eşeysiz ve eşeyli üremenin ortak özellikleridir. Eşeyli ve eşeysiz üremenin karşılaştırılması aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Eşeyli ve Eşeysiz Üreme Karşılaştırma Tablosu
EŞEYSİZ ÜREME | EŞEYLİ ÜREME |
Genellikle tür içi genetik çeşitliliğe neden olmaz (mutasyon haricinde). | Tür içi genetik çeşitliliğe neden olur. |
Tek ata vardır. | İki ata vardır. |
Temelinde mitoz vardır. | Temelinde mayoz vardır. |
Döllenme yoktur. | Döllenme vardır. |
Genellikle türün değişen çevre şartlarına uyum olasılığı düşüktür. | Türün değişen çevre şartlarına uyum olasılığı yüksektir. |