Merkezî sinir sistemi içinde yer alan ve omurga içinde uzanan kordondur. Omurilik yapısının en dışında omurga kemikleri bulunur. Omurilikte beyinde olduğu gibi sert zar, örümceksi zar, BOS sıvısı, ince zar, omuriliğin ak maddesi, omuriliğin boz maddesi ve en içte BOS sıvısı ile dolu olan omurilik kanalı bulunur. BOS içeriğinin bir kısmı toplardamarlara boşaltılarak beyinden atık maddelerin uzaklaştırılması ve aynı zamanda madde alışverişiyle beynin beslenmesi sağlanır.
Omuriliğin ak maddesi beyinden gelen miyelinli sinir aksonlarından oluşur. Omuriliğin boz maddesi nöronların hücre gövdelerinden oluşur ve boz madde görüntüsü kelebek şekline benzer.
| Omurga: Birbiriyle eklemlenerek kafatasından kuyruk sokumuna değin uzanan, kemikten bir eksen oluşturan omurların tümüne omurga denir. |
Omuriliğin arka kısmında sağ ve solda iki çıkıntı vardır ve bu bölgeden duyu nöronları giriş yapar. Arkadaki bu çıkıntılara dorsal kök denir. Omuriliğin ön tarafında iki çıkıntı vardır ve motor nöronların çıktığı bu bölgeye ventral kök denir. Ön ve arka kökte bulunan sinirler her omurdan bir çift olarak çıkar. Dorsal kökten giriş yapan duyu nöronu impulsu boz maddedeki ara nörona aktarır. Ara nöron gelen bilgiyi değerlendirdiği zaman üç farklı yorum çıkarabilir:
- Uyartı motor nörona aktarılmalıdır ve tepki oluşturulmalıdır (Refleks).
- Beyne giden nöronlar uyarılmalıdır (Yapılan iş, hareket vs merkezî sinir sisteminde bilinçli hâle gelmelidir.).
- Boz maddenin diğer tarafındaki motor nöron uyarılmalıdır (Çapraz refleks oluşturulur.).
| Refleks: Beyinden bağımsız olarak belli uyarılara karşı otomatik olarak gerçekleşen, hızlı ve istemsiz hareketlerdir. |
Omurilikteki motor nöronlar doğrudan beyin tarafından da uyarılabilir ve bilinçli hareketler yapılır. Duyu nöronlar bazen ara nöronlara impuls iletmeyebilir. Örneğin kol ve bacaktan gelen denge ile ilişkili uyartılar önce beyne iletilir. Duyu nöronlarının çoğu beyne ulaşmadan önce omurilik içinden geçerken çapraz yapar sonra beyne ulaşır.
| Her tür refleksin merkezi omurilik değildir. Göz ve kulak refleksi orta beyinden kontrol edilir. Hapşırma, öksürme, kusma gibi hayati önem taşıyan refleksler omurilik soğanından kontrol edilir. |
Refleks ve Refleks Yayı
Refleksin amacı vücudun yaşamsal olaylarının ve varlığının devam etmesini sağlamaktır. Alınan uyartı yorumlanmaz. Refleks yapıldıktan sonra beyin haberdar edilerek yorum burada gerçekleşir. Diz kapağına sertçe vurulduğunda önce ayak çekilip acının sonra hissedilmesi bu duruma örnek gösterilebilir.
| Alışkanlık hâline getirilmiş hareketler beyin devreye girmeden yapılabilir. Örneğin, her gün aynı güzergâh kullanılarak okula giderken beyin bu yolu artık tanıdığı için görevi omuriliğe devreder. Ancak yanlış yapıldığında beyin devreye girer ve bu yanlışı düzeltir. Kitap okunurken eğer kelime yanlış telaffuz edilirse beyin devreye girerek yanlışı düzeltir. |
Uyaran –> Duyu reseptörü –> Duyu nöronu –> Ara nöron –> Motor nöron –> Hedef organ –> Tepki (salgı, hareket) –> Beyne bildirim
Bir refleksin gerçekleşmesini sağlayan devreye refleks yayı denir. Yukarıda adımları gösterilen refleks tipine; ağrı ve basınç uyaranları ile soğuk, sıcak uyaranların etkisiyle oluşan refleks tipleri örnek gösterilebilir. Eline iğne batırılan birinin elini çekmesi de bu tip reflekse örnektir.
Kişinin yaşamı söz konusu ise refleks yayında duyu ve motor nöron olarak iki çeşit nöron kullanılabilir. Diz kapağına sertçe vurulduğunda ayağın çekilmesi, yüksekten düşme riski olan kişinin kendini geri çekmesi buna örnektir.
| Savaş-kaç tepkisi nedir? Kişi kısa süreli stres durumlarında ya mücadele edecektir ya da kaçacaktır. Bu tepkiye savaş-kaç tepkisi denir. |
Bebeğin emme refleksi, savaş-kaç tepkisi gibi bazı omurilik refleksleri kalıtsaldır. Bazı refleksler ise öğrenme, alıştırma veya terbiye sonucunda oluşur. Esneyen biri karşısında diğer insanların da esnemesi bu durumu örnekler.
| Uzun süre masa başında oturarak bilgisayar vb. araçların kullanılması, hareketsiz kalınması, kalorisi yüksek besinlerle beslenip bel bölgesinin kalınlaşması gibi nedenlerle omurilik kanalı daralabilir. Bu durumda, kişinin el ve bacaklarında hissizlik, güçsüzlük, yürüme ve denge bozukluğu; bacak damarlarında bozulma meydana gelebilir. |
———- o ———-
Merkezi Sinir Sistemi Elemanları