Canlıların ortak özelliklerinden biri de boşaltımdır. Hücrede metabolik faaliyetler sonucunda oluşan ürünler farklı amaçlar için kullanılmaktadır. Üretim ve tüketim aşamalarında açığa çıkan atıkların bir kısmı değişime uğratılarak (geri dönüşüm) canlıda tekrar tekrar kullanılırken bir kısmı ise kısa sürede uzaklaştırılması gereken atıklardır. Bunlara metabolizma atıkları denir.
Hücre ve organizma düzeyinde madde konsantrasyonunun sabit tutulması, boşaltım yoluyla gerçekleştirilir. Boşaltım, hücrelerin ve organizmanın canlılığını devam ettirebilmesi ve homeostazinin devamlılığının sağlanması için önemlidir. Boşaltım denince ilk akla gelen metabolizma atıkları su, CO2, amonyak (NH3), üre [CO(NH2)2] ve ürik asittir (C5H4N4O3). Su; akciğerler, böbrekler ve deri yoluyla dışarıya verilir.
| Bilgi Notu Üre: Karaciğerde amonyağa karbondioksit katılımıyla sentezlenen azotlu organik bir bileşiktir. Memelilerin ve kurbağaların ana azotlu atığıdır. Amonyağa göre daha az zararlı olduğu, suda yüksek oranda çözünebildiği için vücuttan az su ile birlikte atılır. |
Amonyak, üre ve ürik asidin oluşması için vücutta azotlu bileşiklerin katabolik reaksiyonlara uğraması gerekir. Oluşan bu ürünlerden amonyağın, vücuttan atılabilmesi için çok fazla suya ihtiyaç duyulur. Vücudun su kaybetmesi, homeostatik dengenin bozulmasına sebep olacağından amonyağın büyük bir kısmı karaciğerde üre ve biraz da ürik aside çevrilerek vücuttan atılır. İnsanda amonyağın bir kısmı, tuzların fazlası, su ve ilaç gibi maddeler, ana azotlu atık olan üre, idrar şeklinde böbreklerden atılır.
| Bilgi Notu Katabolik reaksiyonlar: Hayvansal hücrelerin dış ortamdan aldıkları küçük moleküllerden kendi yapılarında kullanabilecekleri yeni moleküller sentezlemesi olayına anabolizma denir. Anabolizma sonucu meydana gelen maddelerin sindirim ve solunum tepkimeleriyle yıkılmasına katabolizma denir. |
| ! Canlılarda azotlu boşaltım ürünlerinin zehirlilik oranı çoktan aza doğru; amonyak, üre, ürik asit şeklindedir. Bu atıkların vücuttan uzaklaştırılması için gerekli olan su miktarı çoktan aza amonyak, üre ve ürik asit şeklindedir. İnsanlarda azotlu atıkların üreye çevrilerek vücuttan uzaklaştırılması, su kaybını engelleyici bir adaptasyona örnektir. |
İnsanda üriner sistem, boşaltım sistemi olarak da adlandırılır. Üriner sistem böbrekler, idrar boşaltım kanalı (üreter), idrar kesesi (mesane) ve üretradan meydana gelir. Bu sistem; kan hacmi ve basıncının, kan plazmasındaki mineral ve iyonların yoğunluğunun, kanın pH’sinin ayarlanmasında rol oynar. Ayrıca azotlu atıkların vücuttan uzaklaştırılmasını ve alyuvar yapımını sağlar.
Böbrek, omurganın iki yanında, karın boşluğunun arka duvarında, bel hizasında yer alan bir çift boşaltım organıdır. Her iki böbreğin üst uçlarında piramit şeklinde endokrin bez olan böbrek üstü bezleri yer alır. Her böbrekten birer üreter çıkar ve idrar kesesine bağlanır. İdrar kesesinden çıkan kanala da üretra denir. Dişilerde boşaltım ve üreme kanalı açıklığı birbirinden ayrıdır, erkeklerde ise bu kanal açıklığı birleşiktir.