İlk Türk devletlerinin teşkilat yapısı incelendiği zaman; kağan, hatun, yabgu, kurultay, ayukı, aygucı, buyruk, şad, tigin gibi devlet teşkilatında önemli rolleri olan güçlü kişiler ve bazı kurumlarla karşılaşılır.
Türklerde Güneş’in doğduğu yer kutsal olarak kabul edildiği için devletin doğu kısmını asıl hükümdar olan kağan, batı kısmını ise genelde yabgu unvanıyla kağanın kardeşi ya da hanedan üyelerinden biri yönetirdi.
HÜKÜMDAR |
ÖzellikleriBilge, alp (kahraman), erdemli ve adaletlidir. Görevleri
Kullandığı UnvanlarKağan, hakan, tanhu, şanyü, han, yabgu, idikut, ilteber, erkin, ilteriş Hâkimiyet SembolleriOtağ (hakan çadırı), örgin (taht), kılıç, nevbet (davul), kur (kemer), berge (kamçı), kama (bıçak), kotuz (sorguç), tuğ (sancak), ordu, yay, toy (ziyafet) |
Yabgu |
| Ülkenin batı kısmını yöneten hanedan üyesidir. |
Hatun |
| Hatun, kağanın eşidir ve devlet işlerinde söz sahibidir. Hatunlar gerektiği zamanlarda devlet reisliği ve naiplik (vekillik) de yaparlardı. |
Kurultay (Kengeş, Toy) |
| İlk Türk devletlerinde ülke meselelerinin görüşülüp karara bağlandığı yerdir. |
Ayukı (Hükûmet) |
| Devlet işlerinin yürütülmesini sağlardı. Hükûmetin başında aygucı veya üge adı verilen bir görevli bulunurdu. Asya Hunlarından itibaren Türklerde hükûmet üyelerine buyruk (bakan) denilmiştir. |
Şad |
| Hanedan üyesi komutanlara verilen isimdir. |
Tigin |
| İlk Türk devletlerinde kağanın erkek çocuklarına tigin veya elig denilirdi. Tiginlere tecrübe kazansınlar diye bazı bölgelerin yönetimi verilirdi. Tiginleri; ataman, inal veya inanç gibi isimlerle anılan kişiler yetiştirirdi. |
Yukarıdaki tabloda, ilk Türk devletlerinden olan Hunlar, Kök Türkler ve Uygurlar için geçerlidir. Hazarlarda ise durum biraz farklıdır. Hazarlarda yönetimin başında kağan olsa da devlet işlerini bek denilen görevli yürütürdü.
İlk Türk Devletlerinde Devlet Teşkilatı
Kaynak: MEB Türk Kültür ve Medeniyet Tarihi ders kitabı