Osmanlı Devleti’nde azınlıklar tarafından açılan okullar, zamanla yabancı devletlerin himayesine girmiştir. Okul sayısını artırmak isteyen yabancı devletler, Osmanlı ülkesinde himayelerine aldıkları gayrimüslim toplulukların okullarıyla birlikte, kendi adlarına da okullar açmıştır. Hristiyanlığı yaymak isteyen misyonerler de genç nesillere fikirlerini aşılamak, kültürel etkileşimi sağlamak için yaygın bir biçimde Osmanlı ülkesinde okullar açmaya başlamıştır.
BİLİYOR MUSUNUZ?Resmî tarihli ilk Fransız okulu, 18 Kasım 1583’te Cizvit rahiplerinin açtığı Saint-Benoit (Sen Bönua) Fransız okuludur. Amerika’nın Osmanlı topraklarındaki ilk kurumu 1859’da açılan Harput Amerikan Kolejidir. Ermenilerin ilk resmî okulu ise Amerika iş birliğiyle 1790’da Kumkapı’da açılmıştır. |
Azınlık okulları, yabancı devletlerin belirlemiş olduğu politikalara uygun olarak Osmanlı Devleti’ne yönelik yıkıcı faaliyetlere başlamıştır. Teşkilatlanan bu okulların faaliyetlerini ilk başlarda dikkate almayan Osmanlı Devleti’nin bu tutumu; Fransa, İngiltere, Amerika, İtalya gibi devletlerin Osmanlı denetiminden uzak, kendi okullarını açmasına neden olmuştur.
Yabancı devletlerin, misyonerlerin ve azınlık okullarının sayısı 1860’lı yıllarda büyük bir artış göstererek yaklaşık 1.600 civarına ulaşmıştır. Osmanlı topraklarında yabancı okullar özellikle Orta Doğu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İstanbul’da açılmıştır. Okulların kurulma yerleri dikkate alındığında siyasi amaçla kuruldukları açık bir şekilde görülmektedir.
BİLİYOR MUSUNUZ?1894 yılında Elâzığ’da 83, Bitlis’te 22, Diyarbakır’da 22, Erzurum’da 24 Protestan okulu; 1910 yılında Beyrut’ta 44 Rus okulu; 1917 yılında yalnızca İstanbul’da 83 İngiliz okulu bulunmaktaydı. |
Yabancı okullar, gizli olarak yürüttükleri siyasi faaliyetlerden dolayı Osmanlı Devleti için büyük bir sorun olmuştur. Okullar, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne göre denetlenmiştir. Bu nizamnameye göre Osmanlı ülkesinde yabancı okulların açılabilmesi için yabancı okullarda çalışan veya çalışacak olan öğretmenlerin Maarif Nezaretinden onaylı diplomalarının olması gerekmektedir.
Yabancı okullarda okutulacak olan kitapların ve uygulanacak programların Maarif Nezareti tarafından onaylanması ve eğitim faaliyetlerine devam etmek isteyen ya da yeni açılacak olan okulların Maarif Nezaretinden ruhsat alması zorunluluğu getirilmiştir. Alınan bütün bu tedbirlere rağmen yasal denetim tam olarak 1923’te imzalanan Lozan Barış Antlaşması’na kadar sağlanamamıştır.
Bir Yabancı Okul ProgramıEdremit’e bağlı Cunda Adası’ndaki bir Rum okulunun 1884 yılına ait ders programında; Türkler, Rumlara düşman olarak tanıtılmış ve Türklerin ekonomik olarak çökertilmesi gerekliliği vurgulanmıştır. Türklerin Avrupa devletleri karşısında saygınlığının zedelenmesini isteyen programda Türk milletinin ahlak, din, milliyet ve gelenek bakımından zayıflatılması, Türk gençliğinin bozulması, İstanbul’un ele geçirilmesi, rüşvet ve kandırma yoluyla Türklerden taraftar edinilmesi gibi hedefler yer almıştır. (İlknur Haydaroğlu, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar” s.331’den düzenlenmiştir. meb ders kitabı) |
Modern eğitim veren yabancı okullarla mücadele etmek için Osmanlı Devleti, kendi eğitim kurumlarında yenilikler yapmıştır. Özellikle II. Abdülhamid Dönemi’nde hızlanan bu süreçte, devlet tarafından modern okullar açılmıştır.
Osmanlı’da II. Abdülhamit Dönemi Devlet Okulları:
II. Abdülhamit Döneminde Devlet Tarafından Açılan Okullar | ||
| Sanayi-i Nefise Mektebi | Polis Mektebi | Kız Sanayi Mektebi |
| Hendese-i Mülkiye Mektebi | Gümrük Mektebi | Mekteb-i Fünûn-ı Maliye |
| Lisan Mektebi | Aşiret Mektebi | Deniz Ticareti Mektebi |
| Hamidiye Ticaret Mektebi | Çoban Mektebi | Orman ve Maadin Mektebi |
| Tüccar Kaptan Mektepleri | Hukuk Mektebi | Sağır, Kör ve Dilsizler Mektebi |
| Fenn-i Resim ve Mimari Mektebi | Darü’I-Muallimin-i Aliyye | Zeytincilik ve Yağcılık Mektebi |
| Ameli Ziraat Mektepleri | Ziraat ve Baytar Mektebi | Sulama ve Direnaj Mektebi |
