Temel doku; bitkinin kök, gövde, yaprak gibi organlarının tümünde örtü ve iletim dokusu arasında kalan kısımları dolduran dokudur. Bitkinin metabolik işlevlerinin çoğundan sorumludur. Depo, fotosentez ve destek gibi işlevler için özelleşmiş çeşitli hücreleri içerir. Temel doku; parankima, kollenkima ve sklerenkima hücrelerini içerir.
a) Parankima
Parankima, bitkilerde en fazla olan ve tüm organların yapısında bulunan doku çeşididir. İnce çeperli, bol sitoplaz- malı hücrelerden oluşur. Parankima hücreleri, tipik bitki hücreleri olarak da bilinir ve bu hücrelerde farklılaşma en az seviyededir. Daha az özelleşmiş durumlarını koruyarak olgun parankima hücrelerine gelişirler.
Parankima hücrelerinin çoğu, belirli koşullar altında bölünerek diğer bitki hücresi tiplerine dönüşebilir. Yaralanma gibi durumlar meydana geldiğinde bölünerek yeni hücreleri oluşturur ve yaralanma bölgelerini onarabilir. Hatta tek bir parankima hücresinden bütün bir bitki oluşturmak da mümkündür.
Bitkinin metabolik işlevlerinin çoğunu gerçekleştiren parankima dokusu, 4 gruptan oluşur. Bunlar; özümleme parankiması, havalandırma parankiması, iletim parankiması ve depo parankimasıdır.
• Özümleme (Asimilasyon) Parankiması: Yaprakların mezofil tabakasında ve genç gövdede bulunan özümleme parankiması hücreleri, bol kloroplast taşır. Fotosentez yaparak organik maddelerin sentezlenmesini sağlar. Mezofil tabakası, palizat ve sünger parankimasından meydana gelir.
• Havalandırma Parankiması: Genellikle suda ve bataklıkta yaşayan bitkilerin kök ve gövdelerinde bulunur. Çok sayıda hücreler arası boşluğa sahiptir. Bu boşluklarda hava depo edilir ve bitkinin gaz alışverişinde yine bu boşluklar görev alır.
• İletim Parankiması: Gövdedeki iletim dokuları ile bitkinin diğer dokuları arasında madde alışverişini gerçekleştirir.
• Depo Parankiması: Bitkinin kök, gövde, meyve ve tohum kısımlarında bulunur. Nişasta, yağ, protein vb. besin maddelerini ya da suyu depo eder. Örneğin kaktüsler su depo ederken patates besin (nişasta) depo eder.
b) Kollenkima (Pek Doku)
Canlı bir dokudur. Bitkinin büyümekte olan kısımlarına destek verir. Bitkilerde çiçek ve yaprak saplarında, yaprak damarlarında, genç gövdelerde görülür. Örneğin Elodea bitkisinin gövdesinde kollenkima hücreleri vardır.Kıvrılma ve esneme özelliğine sahiptir.
Rüzgâr gibi mekanik etkiler oluştuğunda bitkinin kırılmadan bükülmesini sağlayan ve bitkiye destek veren dokudur. Kollenkima, parankima hücrelerinin çeper kalınlığından daha fazla çeper kalınlığına sahiptir. Hücre çeperlerinin kalınlaşmasının sebebi selüloz ve pektin birikmesidir. Çeperlerinde oluşan kalınlaşmalar düzensizdir.
c) Sklerenkima (Sert Doku)
Bitkinin büyümeyi tamamlamış, olgunlaşmış organlarında bulunur. İlk oluştuklarında canlı olan sert doku hücreleri, lignin ve selüloz maddelerinin birikmesi ile odunlaşır. Böylece bitkiye destek sağlar. Kollenkima hücrelerine göre çok daha serttir. İletim demeti bulunan bütün bitkilerde lignin bulunur.
Sert dokunun olgunlaşan hücreleri uzayamaz ve bitkide uzamanın durduğu kısımlarda yer alır. Destek sağlayabilmek için özelleşen hücrelerinin çoğu cansızdır ve sert çeperleri sayesinde bitkiyi destekleyen bir “iskelet” gibi görev yapar. Sert dokunun iki çeşit hücresi vardır. Bunlar sklerenkima lifleri ve taş hücreleridir.
• Sklerenkima Lifleri: Bitkide gövde ve meyve kabuğunda, yapraklarda veya tohumlarda bulunabilir. Genellikle gruplar hâlinde sıralanmış olan lifleri vardır. Lifler uzun, ince ve kapalı uçludur. Gerilme ve darbelere karşı dirençlidirler. Bitkiye destek sağlarlar. Bazıları ticari amaçlı kullanılır. Örneğin kenevir lifleri halat yapımında, keten lifleri ise keten dokumada kullanılmaktadır.
• Taş Hücreleri: Küçük ve düzensiz şekilli olan taş hücreleri, kalın ve odunlaşmış çeperlere sahiptir. Bitkide tek tek bulunabildiği gibi gruplar hâlinde de bulunabilir. Armut, ayva gibi meyvelerin etli kısımlarında yer alan kumsu dokular, taş hücreleridir. Ayrıca ceviz, fındık gibi sert kabuklu meyvelerin kabuğunda bol miktarda taş hücresi bulunur.
